Dział O JURZE - Środowisko naturalne - Geomorfologia - uwagi ogólne

Geomorfologia - nauka o formach i formowaniu powierzchni Ziemi. Jej zadaniem jest badanie jednego z ważnych elementów środowiska geograficznego - rzeźby powierzchni Ziemi.
[Geomorfologia M. Klimaszewski PWN Warszawa 1994]

Ta krótka definicja praktycznie w pełni oddaje temetykę, którą zajmuje się ta dziedzina nauk o Ziemi. Co to jest rzeźba terenu każdy Czytelnik na pewno wie doskonale, ale kilka słów na temat czynników odpowiedzialnych za kształtowanie powierzchni Ziemi.
Możemy wyróżnić dwie podstawowe grupy elementów modyfikujących rzeźbę terenu :
1. siły wewnętrzne - ruchy diastroficzne, plutonizm, wulkanizm i trzęsienia ziemi.
2. siły zewnętrzne - wszystkie te czynniki, które doprowadzają do systematycznego wyrównywania pow.Ziemi
Koniecznie należy pamiętać o jednoczesnym działaniu wszystkich elementów systemu jakim jest planeta, z jej siłami wewnętrznymi, oraz czynnikami zawnętrzymi w głównej mierze zależnymi od gwiazdy centralnej naszego układu planetarnego - Słońca. Jednak przez wiele lat uważano, iż decydujące znaczenie ma budowa geologiczna podłoża. Obecnie zakłada się, że geol. podłoża ma duże znaczenie, ale czynnikiem decydującym są szeroko pojęte warunki klimatyczne. Właśnie od czynników klimatotwórczych, czyli temperatury, opadów, ruch mas powietrza itd. zależne są intensywność i rodzaj procesów erozji, wietrzenia, czy denudacji.


Rzeźba terenu Jury Krakowsko - Częstochowskiej - geneza

Obecna rzeźba Jury zaczęła formować się w trzeciorzędzie (wg aktualnego podziału paleogen i neogen) i trwa do dnia dzisiejszego, a w oparciu o chronologię dziejów Ziemi, możemy umownie podzielić ją na dwa etapy:

Trzeciorzęd
Przypomnijmy, że znaczną część Wyżyny stanowi sztywna, ale pokryta równoleżnikową siecią spękań płyta osadów mezozoicznych - głównie triasowych, górnojurajskich(malm) i kredowych. Ciepłe i wilgotne środowisko sprzyja wzmożeniu wietrzenia chemicznego, oraz denudacji(usunięcia) jego produktów. Doprowadza to do praktycznie całkowitego usunięcia osadów wieku kredowego, z bardziej odpornych na wietrzenie wapieni skalistych powstają poligenetyczne i różnowiekowe ostańce (powierzchniowe skałki), mniej odporne wapienie płytowe, margle, oraz produkty wietrzenia skał twardszych osadzały się tworząc tzw. paleogeńską powierzchnię zrównania 400-460m n.p.m. W neogenie klimat sprzyjał bardzo intensywnym procesom krasowym(definicja krasu w dziale "Zjawiska krasowe"). Wraz ze zmianami bazy erozyjnej(obniżaniem) następuje proces poszerzania, pogłębiania szczelin skalnych i powstanie typowych dla krasu jaskiń, lejów krasowych i głębokich jarów o zasadniczo południkowym przebiegu.
Przyczyną spękań i obniżania bazy erozyjnej była orogeneza alpejska - wypiętrzenie Karpat. W miocenie orogeneza alpejska w sposób zasadniczy kształtuje południową część Jury - powstają Rów Krzeszowicki i Garb Tenczyński o typowej zrębowej budowie, oraz w czasie zalewu mioceńskiego znaczna część obniżeń zostaje wypełniona grubą warstwą utworów ilastych.

Czwartorzęd
Mimo, że na Wyżynie, poza obszarem Gór Towarnych, brak jest typowych form polodowcowych - wynikających z bezpośredniej działalności erozyjnej czy akumulacyjnej lądolodu to właściwie plejstocen praktycznie ukształtował dzisiejszą Jurę.
Obszar ten pozostawał pod wpływem lądolodu, powstawały formy rzeźby peryglacjalnej (cokoły skalne), jednak zasadniczą rolę odegrały procesy fluwioglacjale, czyli zjawiska akumulacji osadów gł. rzecznych (piaski, żwiry) i osadów eoliczny (lessów (utworu typowego dla wietrzenia w strefie peryglacjalnej)).


Geomorfologia mezoregionów

W tej części dla ułatwienia posłużę się podziałem na mezoregiony fizyczno-geograficzne.
[Geografia Polski Mezoregiony fizyczno-geograficzne J.Kondracki PWN Warszawa 1994]

Wyżyna Częstochowska (Płaskowzgórze Częstochowskie)
Skała Biakło, Olsztyn
Jest to największa obejmująca 1300 km2 części Jury. Północną granicę stanowi przełom Warty pod Mstowem, będący najniżej położonym obszarem Płaskowzgórza ~230m n.p.m. Jest to przełom przelewowy, który powstał w czasie zlod. środkowopolskiego (stadiał Odry).Obecnie to 100-300m szerokości płaska dolina, którą tworząc liczne meandry płynie Warta. W dolinie występują bardzo licznie źródła krasowe i szczelinowe. Wschodnią najsłabiej zarysowaną stanowi Próg Lelowski i Niecka Nidziańska, od południa ograniczona jest obniżeniem Bramy Wolbromskiej i doliny Białej Przemszy. Najciekawszą pod wzglądem morfologicznym i jednocześnie najwyraźniejszą jest granica zachodnia oddzielająca P. Częstochowskie od Obniżeni Górnej Warty. Jest to wysoki na 70-100m próg strukturalny(kuesta) o przebiegu zatokowym, z licznymi rozcięciami obsekwentnych dopływów Warty. Praktycznie cały ten obszar zabudowany jest ze skał mezozoicznych - górnojurajskich wapieni(malm), pokrytych trzeciorzędowymi utworami pochodzącymi z wietrzenia starszych skał, osadami plejstoceńskimi i holoceńskimi. Charakterystyczne jest zapadanie się płyty pod kątem około 8 stopni w kierunku Niecki Miechowskiej i związane z tym obniżanie do wysokości poniżej 300m n.p.m., przy jednoczesnym występowaniu wyraźnych poziomów zrównań od 440-460m na południu - poziom ryczowski, do ~340m na północy, zwieńczonymi wychodniami wapieni jurajskich - ostańcami(zbudowanych gł. z wapieni skalistych). Pasma tych wzniesień oddzielone są obniżeniami krasowymi wypełnionymi piaskami formierskimi (głównie produkty wietrzenia osadów kredy i górnej jury), oraz wodnolodowcowymi piaskami - przebieg obniżeń zgodny jest z głównymi kierunkami spękań węglanowego masywu malmu. W centranej części W. Częstochowskiej w postaci wałów wydmowych, a we wschodniej w postaci pokryw lessowych mamy dobrze wykształcone osady eoliczne również związane z plejstocenem. Najwyższym punktem P.Częstochowskiego, a zarazem całej Jury jest położona w jego południowej części Góra Janowskiego (515,5m n.p.m.).

Na Wyżynie(Płaskowzgórzu)Częstochowskiej wydzielamy mikroregiony:

  • Wyżyna Mirowsko-Olsztyńska
  • Równina Janowska
  • Obniżenie Pradeł
  • Wyżyna Ryczowska
  • Brama Wolbromska

    natomiast częściej, szczególnie w literaturze krajoznawczej używany jest inny podział:

  • Pasmo Olsztyńsko-Mirowskie
  • Pasmo Zborowsko-Ogrodzienieckie
  • Pasmo Smoleńsko-Niegowonickie

    W tym miejscu należy się Czytelnikom pewne wyjaśnienie :
    W moim "prywatnym" podziale Jury określenie Góry Gorzkowskie odnosi się do całego terenu pomiędzy Trzebniowem, Bystrzanowicami, Tomiszowicami i Niegową, a nie tylko do wzgórz nad osadą Góry Gorzkowskie i w takim znaczeniu będzie ta nazwa używana w pozostałych częściach serwisu.

  • Wyżyna Olkuska
    Dolinki Krakowskie
    To 820 km2 falistego, rozciętego licznymi, głębokimi dolinami płaskowyżu zrównanego na poziomie 400-460m n.p.m.(paleogeńska pow. zrównania).
    Od północy ograniczony krawędzią tektoniczną, zach. granicę stanowi 100m silnie zerodowaną kuestą zbudowaną z wychodni utworów malmu(wapień) i triasu środkowego(dolomity kruszconośne), natomiast granice południową stanowi wysoki próg tektoniczny (część będzińsko - krakowskiej strefy uskokowej). Część zach. o charakterze denudacyjnym przechodzi w okolicach Trzebini w zbudowane z zaburzonych skał permskich i mezozoicznych wyraźne wzniesienia o wysokości 340-385m n.p.m. Fragment wsch.(na wsch. od Krzeszowic) pochodzenia tektonicznego rozcięty jest plioceńskimi głębokimi konsekwentnymi jarami krasowymi o przebiegu generalnie N-S i asymetrycznym przekroju poprzecznym. Są to Dolinki Podkrakowskie o skalistych wsch., płd.-wsch. zboczach(zbocza skałkowe) i pokrytych osadami lessowymi zboczy zachodnich(zbocza lessowe), głębokość dochodzącej do kilkudziesięciu metrów. W dolinkach wyodrębniono trzy poziomy teras i odpowiedające im poziomy jaskiń, układ taki jest wynikiem zmian bazy(podstawy) erozyjnej związany z wydarzeniami trzecio- i czwartorzędu. W dolinach często występują progi zbudowane z martwicy wapiennej o kilkumetrowej wysokości.
    Powierzchnia zrównania w zach. części pokryta jest piaskami fluwioglacjalnymi zalegającymi na starszych utworach iłów rezydualnych(efekt wietrzenia i erozji skał starszych) z licznymi bułami krzemiennymi o miąższności ~10m, natomiast część wsch. pokrywają osady lessowe o grubości do 10m.

    W tym miejscu należy wspomnieć o Pustyni Błędowskiej i Pustyni Starczynowskiej - mimo, że regiony te należą do Wyż. Śląskiej to krajoznawczo związane są z Jurą. Fragment Kotliny Mitręgi objęty PK Orlich Gniazd to pierwotnie ~8000 ha lotnych piasków o genezie wodnolodowcowej odsłoniętych przez wykarczowanie lasów w XlV wieku. Spowodowane było to rozwojem górnictwa i hutnictwa rud cynku i ołowiu. Obecnie teren ten zatracił swój pustynny charakter - w znacznej części porośnięty jest lasami, a środkiem Pustyni wypreparowanym w iłach, szerokim bagnistym korytem płynie B.Pszemsza. Szerokość Pustyni to 2-3km, długość ~9km, miąższność piasku przeciętnie 20m, ale w części pd-wsch dochodzi do 60m. Tylko we wschodniej części P.Błędowskiej zachowały się niewielkie obszary wolnych piasków , częściowo porośniętych roślinnością pustynną.

    Nad powierzchnią górują liczne ostańce pomogotowe o wysokościach do 500m n.p.m. (Skała502 512,8m n.p.m.). Na tym terenie stwierdzono największe na Jurze skupisko jaskiń i schronisk skalnych (ponad 400).

    Na Wyżynie Olkuskiej wydzielamy mikroregiony:
  • Wzgórza Rabsztyńskie
  • Płaskowyż Sułszowski
  • Wyżyna Ojcowska

  • Rów Krzeszowicki
    Głębokie, rozległe na 225 km2 zapadlisko o założeniach trzeciorzędowych, zbudowane z wapieni jurajskich, margli kredowych, oraz produkty wietrzenia skał kredowych(residuum). Utwory mezozoiczne przykryte są kolejno: nieprzepuszczalnymi osadami mioceńskimi(iły) i wodnolodowcowymi piaskami, żwirami, oraz płatami gliny morenowej pochodzącymi ze zlodowacenia krakowskiego. W części zachodniej - Puszczy Dulowskiej mamy do czynienia ze zdegradowaną równiną sandrową, część wschodnia jest silnie rozczłonkowana z wyraźnie zarysowaną na poziomie 280-300m staroplejstoceńską terasą skalną.
    Rów Krzeszowicki w części wsch. odwadnia Rudawa(o przebiegu subsekwentnym - równoległym do kierunku działania głównego czynnika morfogenetycznego np.: uskoku, czoła lodowca itp.) i jej dopływy odwadniające południową część Wyż. Olkuskiej (o przebiegu konsekwentnym - poprzecznym do kierunku działania czynnika morfogenetycznego)
    Obniżenie to stanowi bardzo ważny szlak komunikacyjny Śląska z aglomeracją Krakowską, a duże zróżnicowanie geol. sąsiednich wzniesień przyczyniło się do rozwoju w Krzeszowicach ośrodka przemysłu mineralnego.

    Garb Tenczyński
    Kamieniołom Niedźwiedzia Góra
    Równoleżnikowe pasmo wzniesień o pow.~ 270 km2 ograniczone na północy Rowem Krzeszowickim, a od płd.-zach. i płd.-wsch. generalnie opadający uskokami w kierunku Dol. Wisły(Kotliny Oświęcimska, Brama Krakowska).
    Garb Tenczyński ma założenia trzeciorzędowe(neogeńskie - związane z orogenezą alpejską), stanowi skrzydło wiszące dyslokacji będzińsko-krakowskiej.Jest to fragment Wyżyny o najbardziej urozmaiconej budowie geologicznej, obszar charakterystycznych progów o genezie zrębowej i denudacyjnej - zbudowany z triasowych i jurajskich wapieni, w okolicach Grojca i Mirowa dolnojurajskich glinek ogniotrwałych, oraz licznych odsłonięć utworów starszych: dewońskich, karbońskich piaskowców(arkozy ze skamieniałymi pniami araukarii) i węgla kam., oraz permskich skał wulkanicznych - melafirów, diabazów, tufuf i tuffitów. Najwyższe wzniesienia Garbu zbudowane są ze skał wulkanicznych (411m n.p.m. okolice zamku Tenczyn). Stoki i wierzchowiną wzgórz okrywają lessy, głębokie jary w kotlinie Tenczynka wypełnione są gliną i piaskami morenowymi, cały teren Garbu jest rozczłonkowany plioceńskimi przełomami epigenetycznymi i dolinami, jarami krasowymi.
    Z wyjątkiem nielicznych fragmentów gdzie podaję autora, wszystkie teksty, zdjęcia, kod i layout na stronach www.jurapolska.com, www.jurapolska.pl, www.kajakiempopilicy.pl są mojego autorstwa i wykorzystanie ich na jakimkolwiek polu możliwe jest tylko i wyłącznie po uzyskaniu pisemnej zgody.

    JuraPolska.com - z nami poznasz Jurę


    2001-2024 © Michał Demel
    tel. 692 47 58 25 lub 602 29 58 24
    JuraPolska.com & KajakiemPoPilicy.pl